İstanbul’dan bir metal işçisi okurumuzun sorusu:

Tuzla’da metal fabrikasında çalışıyorum. 40 kadar kadın çalışan var. Birçoğu gece vardiyası ve 4-12 vardiyasında çalışmakta. Ancak servis gece olmasına rağmen eve yakın indirmemekte. Sendikayla da konuşulduğunda “hakkınızı alıp çıkabilirsiniz” diyorlar. Gece çalışan kadın işçilerin servis hakkı nasıldır? Yasada bununla ilgili bir şey var mı? İşe girişte işin vardiyalı olduğunu imzalamamız servis sıkıntısı dile getirmeye engel midir?

Biraz uzun bir yanıt olacak… Çünkü okurumuzun sorularını yanıtlayabilmek için öncelikle gece vardiyasını netleştirmemiz, ardından da işverenin yükümlülüğünü açık bir biçimde ortaya koymamız ve son olarak da kadın işçilerin neler yapabileceğini ele almamız gerekiyor.

GECE VE GECE VARDİYASI

İş Yasasının 69. maddesine göre “Çalışma hayatında ‘gece’ en geç saat 20:00’de başlayarak en erken saat 06:00’ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemdir.”

Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul Ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 7. maddesine göre ise “Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır.”

Bu düzenlemelere göre saat 00:00-08:00 vardiyası, gece vardiyası (postası) sayılır.

Ancak 16:00-00:00 vardiyasının bir kısmı gündüz bir kısmı geceye denk gelmektedir. Bu vardiyada 30 dakikalık ara dinlenmesi 19:45’te veya sonrasında verilirse, 7 buçuk saatlik çalışma süresinin yarısı veya daha azı geceye denk geleceği için bu vardiya gece vardiyası (postası) sayılmayacaktır. Ancak ara dinlenmesi 19:45’ten önce verilirse, 7 buçuk saatlik çalışma süresinin yarısından fazlası geceye denk geleceği için bu vardiya, gece vardiyası (postası) sayılacaktır.

Bu kadar detaylı açıklamalarda bulunmamın nedeni şu: Vardiyanın gece vardiyası sayılıp sayılmadığına göre işverenin yükümlülüğü değişiyor!

İŞVERENİN SERVİS YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Bu çerçevede okurumuzun “Gece çalışan kadın işçilerin servis hakkı nasıldır?” sorusunu yanıtlamaya çalışalım.

Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesine göre gece vardiyasında çalışan kadın işçilere ilişkin işverenin yükümlülüğü şu şekilde:

“Belediye sınırları dışındaki her türlü işyeri işverenleri ile belediye sınırları içinde olmakla beraber, posta değişim saatlerinde toplu taşıma araçları ile gidip gelme zorluğu bulunan işyeri işverenleri, gece postalarında çalıştıracakları kadın çalışanları, sağlayacakları uygun araçlarla ikametgâhlarına en yakın merkezden, işyerine götürüp getirmekle yükümlüdür.”

Bu maddeden de görüleceği üzere:
a) Belediye sınırları dışındaki her türlü işyeri için işverenler, gece vardiyalarında çalıştırdığı kadın işçileri işyerine götürüp getirmekle yükümlüdür.
b) Eğer işyeri belediye sınırları içindeyse, posta değişim saatlerinde toplu taşıma araçları ile gidip gelme zorluğu olup olmadığına bakılacak, eğer zorluk varsa, işverenin gece vardiyalarında çalıştırdığı kadın işçileri işyerine götürüp getirme yükümlülüğü doğacaktır.

YÜKÜMLÜLÜĞÜN SINIRLARI

Peki, işverenin bu yükümlülüğün sınırları nasıl çizilir? Yukarıdaki maddeye göre:
a) işveren uygun araç sağlamakla ve
b) kadın işçileri ikametgâhlarına en yakın merkezden işyerine götürüp getirmekle yükümlüdür.

Bir kez daha belirtmek isterim ki ilgili yönetmeliğe göre işverenin bu yükümlülüğü sadece gece vardiyasında çalıştırdığı işçilerle sınırlıdır. 00:00-08:00 vardiyasında çalıştırılan işçiler için yukarıdaki koşullar mevcutsa işveren araç sağlamak zorundadır. Ancak 16:00-00:00 vardiyasında ara dinlenmesi 19:45’ten önce verilmiyorsa, bu vardiya gece vardiyası sayılmayacağı için işverene araç sağlama yükümlülüğü doğmamaktadır.

Ancak işverenin araç sağlama yükümlülüğü olsa bile, ne yazık ki yönetmeliğe göre bu yükümlülük “kadın işçileri ikametgâhlarına en yakın merkezden işyerine götürüp getirmekle” sınırlıdır. Yani servis işçiyi evinin önünden almak ve evinin önüne bırakmak zorunda değildir. Ancak işveren, işçiyi ikametgâhına en yakın merkezden alıp, buraya bırakmakla yükümlüdür.

Eğer okurumuzun işyerindeki servisler her bir kadın işçiyi her bir kadın işçinin evine en yakın merkezden alıp buraya geri bırakmıyorsa, işveren, yükümlülüğünü mevzuata uygun bir biçimde yerine getirmiyordur.

İHLAL HALİNDE SORUMLULUK VE CEZA

Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun 30. maddesine dayanmaktadır. Bu maddeye dayanan yönetmelikteki yükümlülükleri yerine getirmemenin cezası ise işyerinin tehlike sınıfı ve çalışan sayısına göre şu şekildedir:

İşverenin bu yükümlüğünü yerine getirmediğinin iş müfettişlerince tespitinden itibaren, işveren yükümlülüğünü yerine getirene kadar her bir ay için yukarıdaki idari para cezaları uygulanacaktır.

Öte yandan işverenin yükümlülüğünü yerine getirmemesi nedeniyle kadın işçinin bir olumsuzlukla karşı karşıya kalması halinde (örneğin servis kadın işçiyi evine en yakın merkeze bırakmadığı için kadın işçi evine giderken saldırıya uğrarsa) işverenin ayrıca idari, hukuki ve cezai sorumluluğu da doğacaktır!

Son olarak şunu de belirtelim. İşveren bu yükümlülüğünü tamamen ya da kısmen yerine getirmiyorsa:

a) kadın işçi kullanmak zorunda kaldığı toplu ulaşım bedelini işverenden ayrıca talep edebilir.
b) kadın işçi toplu ulaşım aracı olmadığı için taksi ya da başka bir araç kullanmak zorunda kalıyorsa, bunun bedelini işverenden ayrıca talep edebilir.

Çünkü Borçlar Kanunu’nun 414. maddesine göre işveren işin görülmesinin gerektirdiği her türlü harcamayı işçiye ödemekle yükümlüdür. İşveren yasal yükümlülüğünü yerine getirmeyerek işçiyi işe gidiş gelişini sağlamak için harcama yaptırmak zorunda bırakıyorsa, bu harcamalar da Borçlar Kanunu’nun 414. maddesi kapsamında değerlendirilmelidir.

KADIN İŞÇİLER NELER YAPABİLİR?

Peki, işveren yükümlülüğünü hiç yerine getirmiyor ya da yönetmeliğe uygun bir biçimde yerine getirmiyorsa kadın işçiler neler yapabilir?
1) İşverene yukarıda belirtilen düzenlemeleri göstererek, işverenden yükümlülüğünü tam olarak yerine getirmesini talep edebilir. İşçinin vardiyalı çalışmayı ya da gece vardiyasında çalışmayı kabul etmiş olması, yasa ve yönetmeliklere uygun davranılmasını talep etme hakkını ortadan kaldırmaz!
2) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına şikâyette bulunarak, işyerinde teftiş yapılması ve idari para cezası kesilmesini sağlayabilir.
3) Yapmak zorunda kaldığı ek ulaşım harcamalarını belgelendirerek işverenden talep edebilir. İşveren ödemezse, bu tutarları yasal yollarla talep edebilir.
4) Demokratik haklarını kullanarak çeşitli eylem ve etkinliklerle soruna çözüm üretilmesini talep edebilir.
5) İş Yasası’nın 24. maddesi uyarınca “haklı nedenle derhal fesih hakkı”nı kullanarak, hak kazandıysa kıdem tazminatını ve diğer tüm yasal haklarını talep edebilir.

Kadın işçi, yukarıda belirtilenlerden herhangi birini, birkaçını veya sırasıyla tümünü yapabilir.

SENDİKA İLE NELER YAPILABİLİR?

Bütün bunlarla birlikte okurumuz gibi sendikalı ve toplu iş sözleşmeli olan işçilerin başvurabileceği ve aslında öncelikle başvurması gereken bir yöntem daha var!

Okurumuz sorunu sendikasına taşıdığında sendikadan “hakkınızı alıp çıkabilirsiniz” yanıtını almış. Oysa burada sendikanın yapması gereken üyelerinden gelen bu sorunu işverenle görüşmek, yasalar, yönetmelikler ve en önemlisi de toplu iş sözleşmesi çerçevesinde bu soruna çözüm üretmektir. Haklı fesih, başvurulması gereken ilk yol değil son çaredir!

Toplu iş sözleşmelerinin çoğunda işyeri sorunlarının çözüme kavuşturulacağı, sendika ve işverenin karşılıklı temsil edildiği işyeri kurulları mevcuttur. Böyle önemli bir sorun karşısında işyeri kurulunun toplanması, eğer kurul yoksa da toplu iş sözleşmesindeki şikâyet ve çözüm mekanizmalarının işletilmesi gerekir.

Sonuç olarak okurumuzun, bu sorunu yaşayan diğer kadın işçilerle birlikte sorunu işyeri sendika temsilcisine ve sendikaya taşıması ve çözüm talep etmesi isabetli olacaktır.

Şunu da belirtelim. Kadın işçilerin sorun ve talepleri doğrultusunda toplu iş sözleşmelerine açık ve kesin hükümler koyarak çözüm üretmek mümkündür. Zira yukarıda belirttiğimiz yükümlülükler mevzuattan doğan asgari yükümlülüklerdir. Toplu iş sözleşmesi ile örneğin 16:00-00:00 vardiyası –ara dinlenmesinin kaçta verildiğine bakılmaksızın- gece vardiyası sayılabilir. Toplu iş sözleşmesine “İşveren gece vardiyalarında çalışan kadın işçilerin evlerinin önünden alınıp, evlerinin önüne bırakılmasını sağlamakla yükümlüdür” şeklinde bir hüküm koyarak, sorun kökünden halledilebilir.

Sabrınıza ve affınıza sığınarak en son şunu belirtmek isterim. Mevzuattaki eksikler ve yetersizlikler giderilmeli; gece vardiyalarında çalışan kadın işçiler başta olmak üzere işçilerin ulaşım sorununu çözecek yeni yasal düzenlemeler yapılmalıdır!

Meraklısına Notlar:
Gece vardiyasında çalışan kadın işçilerin sorunları ile ilgili dosyamıza buradan ulaşabilirsiniz.
Bitmeyen çile gece vardiyası
Vardiyalı çalışan kadın işçilerin hakları ile ilgili yazımıza buradan ulaşabilirsiniz.
Vardiyalı çalışırken haklarımız var!